۱۰ علت بازی نکردن کودک با اسباب‌ بازی‌+ راهکار تاثیرگذار

بازی یکی از عناصر بنیادی در رشد کودک است و نه‌تنها سرگرمی محسوب می‌شود، بلکه به‌عنوان فرآیندی حیاتی برای یادگیری، تنظیم هیجانی و تعامل اجتماعی شناخته می‌شود. نظریه‌های رشد شناختی مانند پیاژه، نقش بازی آزاد را در تقویت تجربه، حل مسئله، رشد تخیل و هم‌افزایی با دیگران برجسته کرده‌اند. همچنین طبق کنوانسیون حقوق کودک، «بازی» به‌عنوان حق اساسی کودک شناخته شده است. این مفهوم بویژه زمانی اهمیت دارد که با مسئله‌ی بازی نکردن کودک با اسباب بازی مواجه می‌شویم، چرا که پس از شناخت عوامل موثر و اجرای توصیه‌های علمی، رفتار بازی در کودک قابل بازگشت و تقویت است.

با این حال، بسیاری از والدین با پرسش مواجه‌اند: چرا کودک من با اسباب‌بازی‌هایی که برایش تهیه کرده‌ام بازی نمی‌کند؟ آیا این موضوع نشان‌دهنده مشکلی در رشد اوست؟ در این مقاله بررسی می‌کنیم علت بازی نکردن کودک با اسباب بازی چیست و چه راهکارهایی می‌توانند موثر باشند.

۲. دلایل اصلی بازی نکردن کودک با اسباب‌ بازی‌ ها

۲.۱. تعداد زیاد اسباب‌ بازی و اشباع انتخاب

یکی از شایع‌ترین علل بازی نکردن کودک با اسباب بازی مربوط به وجود تعداد زیاد اسباب‌بازی‌ها در یک زمان است. مطالعه‌ای در دانشگاه تولدو نشان داد کودکان در اتاقی با ۱۶ اسباب‌بازی به‌سرعت بین آنها جابه‌جا می‌شوند و کیفیت بازی کاهش می‌یابد؛ اما وقتی فقط ۴ اسباب‌بازی در دسترس است، کودک تعامل خلاقانه‌تر و طولانی‌تری با هر اسباب‌بازی برقرار می‌کند (UToledo News )این پدیده با اصطلاح «بیش‌بار شناختی» شناخته می‌شود؛ به‌طوری‌که تعداد زیاد گزینه‌ها تصمیم‌گیری را دشوار کرده و انگیزه بازی را کاهش می‌دهد. برای کاهش بازی نکردن کودک با اسباب بازی پیشنهاد می‌شود تعداد اسباب‌بازی‌های قابل دسترس را به حدود ۴ تا ۶ عدد محدود کرده و بقیه را به‌صورت دوره‌ای چرخش دهید (JCFS Chicago, New York Post).

۲.۲. عدم تناسب با سن و مرحله رشد شناختی

یکی دیگر از عوامل کلیدی بازی نکردن کودک با اسباب بازی مرتبط با انتخاب نامتناسب طبق سن رشد شناختی کودک است. کودکان بین ۱۸ تا ۳۰ ماهگی در مرحله پیش‌عملیاتی پیاژه قرار دارند و نیاز دارند اسباب‌بازی‌ها مناسب سطح آن‌ها باشد؛ یعنی نه خیلی ساده و نه خیلی پیچیده (Wikipedia, ResearchGate). اگر اسباب‌بازی پیچیده باشد، کودک در استفاده از آن ناتوان می‌ماند؛ اگر ساده باشد، بی‌علاقه می‌شود. در نتیجه، کودک ممکن است بازی نکند یا خیلی سریع آن را کنار بگذارد. اسباب‌بازی‌های چندمنظوره و با امکان ساخت خلاقانه باعث تحریک بازی عمیق‌تر و کاهش بازی نکردن کودک با اسباب بازی می‌شوند.

۲.۳. نوع و طراحی اسباب‌ بازی (کیفی و بصری)

نوع و کیفیت طراحی اسباب‌بازی‌ها تاثیر قابل‌توجهی بر میزان بازی نکردن کودک با اسباب بازی دارد. بازی‌هایی که محدود، تک‌منظوره یا فاقد قابلیت خلاقیت هستند (مانند اسباب‌بازی‌های خودکار یا دیجیتال خطی) توجه کودک را جذب نمی‌کنند. در مقابل، اسباب‌بازی‌های ساده و قابل انعطاف مانند بلوک چوبی، ماشین‌های چندمنظوره و شکل‌های ساختنی، موجب تقویت خلاقیت، تعامل اجتماعی و تفکر طراحی می‌شوند

۲.۴. نیازهای بنیادی برآورده نشده

گاهی دلیل اصلی برای بازی نکردن کودک با اسباب بازی فقط مربوط به نادیده گرفتن نیازهای اولیه کودک مانند خواب، تغذیه یا راحتی جسمی است. کودکانی که خسته، گرسنه، ناراحت یا نیازمند ارتباط عاطفی هستند، معمولاً انگیزه‌ای برای بازی ندارند. پیش از شروع بازی، لازم است شرایط فیزیکی و عاطفی کودک تأیید شود تا احتمال بازی نکردن کودک با اسباب بازی کاهش یابد.

۲.۵. اضطراب، استرس یا شرایط خاص مانند طیف اوتیسم

در برخی موارد، بازی نکردن کودک با اسباب بازی ممکن است به اضطراب، استرس یا شرایطی مانند طیف اوتیسم مرتبط باشد. این کودکان ممکن است به‌جای بازی تخیلی یا اجتماعی، به ساختارهای تکراری و خطی روی بیاورند و نوع متفاوتی از تعامل با اشیا را انتخاب کنند. در چنین شرایطی، بازی نکردن ممکن است هشداری باشد برای رسیدگی تخصصی و توصیه به ارزیابی روان‌شناختی

۲.۶. نبود مدل‌سازی والدین یا مشارکت در بازی

کودکانی که بازی نکردن کودک با اسباب بازی را تجربه می‌کنند، غالباً والدینی دارند که صرفاً نظاره‌گر هستند و مشارکت فعال ندارند؛ یا بالعکس، دخالت بیش از حد باعث می‌شود کودک استقلال بازی را از دست بدهد. حضور تعادلی، مشاهده مدل‌سازی بازی توسط والدین و تشویق غیرمزاحم باعث کاهش احتمال بازی نکردن کودک با اسباب بازی می‌شود.

۲.۷. سبک شخصیتی کودک و ترجیحات فردی

گاهی بازی نکردن کودک با اسباب بازی ناشی از تطبیق ندادن اسباب‌بازی با علایق فردی کودک است؛ برخی کودکان به فعالیت‌های هنری، موسیقی یا طبیعت علاقه‌مند هستند و ممکن است اسباب‌بازی‌های آموزشی یا ساختنی را کنار بگذارند. شناخت علایق کودک و انتخاب اسباب‌بازی مطابق آن، کلید کاهش بازی نکردن کودک با اسباب بازی است.

۳. پیامدهای بازی نکردن کودک با اسباب‌ بازی

با شناخت دقیق علت بازی نکردن کودک با اسباب بازی و انجام اقدامات اصلاحی، می‌توان پیامدهای منفی زیر را کاهش داد:

• از دست رفتن فرصت رشد خلاقانه و تفکر حل مسئله از طریق بازی آزاد و خلاق
• ضعف در تعامل اجتماعی، اعتماد به نفس و مهارت‌های همکاری در بازی گروهی
• افزایش وابستگی عاطفی به والدین و اختلال در تنظیم هیجانی
• اگر بازی نکردن کودک با اسباب بازی همراه با تاخیر در مهارت‌های حرکتی، کلامی یا ارتباط اجتماعی است، مراجعه به متخصص توصیه می‌شود.

.

۴. راهکارهای علمی و عملی برای والدین

۴.۱. محدود کردن تعداد اسباب‌ بازی با تکنیک Toy Rotation

برای کاهش بازی نکردن کودک با اسباب بازی بهتر است همیشه تنها ۴ تا ۶ اسباب‌بازی قابل دسترس باشند و بقیه را دوره‌ای تعویض کنید. پژوهش نشان داده این روش تمرکز، خلاقیت و تعامل بهتر کودک را به‌طور قابل‌توجهی افزایش می‌دهد.

۴.۲. انتخاب اسباب‌بازی باز و چندمنظوره

برای کاهش بازی نکردن کودک با اسباب بازی، اسباب‌بازی‌هایی ساده و انعطاف‌پذیر انتخاب کنید که هدف خاصی ندارند و کودک را تشویق می‌کنند خودش ساختار بازی را بسازد، مانند بلوک یا اشکال ساختنی

۴.۳. تطبیق اسباب‌بازی با سن رشد شناختی

اسباب‌بازی را مطابق سن و توانایی ذهنی کودک انتخاب کنید تا کودک از نظر شناختی درگیر شود و بازی نکردن کودک با اسباب بازی کاهش یابد.

۴.۴. تأمین نیازهای جسمی و عاطفی پیش از بازی

مطمئن شوید کودک قبل از بازی احساس راحتی و امنیت دارد. در صورت وجود موضوعاتی مانند خستگی یا اضطراب، بررسی دقیق‌تری انجام دهید تا از بازی نکردن کودک با اسباب بازی جلوگیری شود.

۴.۵. مدل‌سازی بازی توسط والدین

والدین می‌توانند با بازی همراه کودک، انگیزه ذاتی برای بازی را تقویت کنند. این حضور آگاهانه کمک می‌کند احتمال بازی نکردن کودک با اسباب بازی کاهش یابد و استقلال بازی حفظ شود.

۴.۶. تطبیق بازی با علایق و شخصیت کودک

با شناخت سبک فردی کودک، اسباب‌بازی‌هایی متناسب با علایق انتخاب کنید تا انگیزه بازی افزایش یابد و بازی نکردن کودک با اسباب بازی کمتر شود.

۴.۷. توجه به علائم اضطراب یا نشانه‌های اوتیسم

در صورت مشاهده رفتار تکراری یا عدم تمایل به بازی نمادین، استفاده از بازی‌درمانی توصیه می‌شود تا بازی نکردن کودک با اسباب بازی با روش‌های تخصصی به‌تدریج کاهش یابد.

۴.۸. فراهم کردن بازی گروهی

تعامل کودک با سایر کودکان باعث تجربه بازی اجتماعی، تخیلی و مشارکتی می‌شود و احتمال بازی نکردن کودک با اسباب بازی را کمتر می‌کند.

۴.۹. تقویت بازی نمادین و خیالی

نقش‌آفرینی و بازی خیالی مانند پوشیدن لباس نقش یا بازی با عروسک باعث تقویت تخیل، گفتار و همدلی می‌شود و با کاهش وضعیت بازی نکردن کودک با اسباب بازی همراه است

۵.۱. نقش بازی در رشد مغزی و تنظیم هیجانی

بازی نه تنها سرگرمی است بلکه پایه لقاح نورون‌ها و ارتباطات مغزی محسوب می‌شود. بر اساس تحقیقاتی که توسط CogniFit و دانشگاه Middlesex اجرا شد، بازی در کودکان زیر ۶ سال باعث شکل‌گیری مسیرهای عصبی جدید و تقویت مهارت‌های شناختی، حل مسئله و تنظیم هیجانی می‌شود. این مطالعه نشان داد که بازی‌های حسی، تخیلی و بدون ساختار، مغز کودک را فعال می‌کنند و توانایی یادگیری را افزایش می‌دهند

دانشگاه شربورن در مطالعه‌ای دیگر بیان می‌کند که بازی در دوران اولیه به تقویت عملکرد اجرایی مغز (مانند تمرکز، حافظه کاری و خودکنترلی) کمک می‌کند. این مهارت‌ها در تحصیل و تعامل اجتماعی کودکان اهمیت زیادی دارند و پایه بسیاری از موفقیت‌های بعدی است.

۵.۲. آثار منفی انباشت اسباب‌ بازی (ولع مصرف‌گرایی)

تحقیقات دانشگاه تولدو ثابت کرده‌اند که کودکان با همان ۴ اسباب‌بازی عملکرد خلاقانه‌تر و تمرکز بیشتری نسبت به شرایطی با ۱۶ اسباب‌بازی دارند. با تعداد بیشتر اسباب‌بازی، اثربخشی بازی کاهش یافته و کودک بی‌وقفه بین موارد مختلف سوئیچ می‌کند.

از دیدگاه روانشناسی اجتماعی، این انباشت اسباب‌بازی موجب افزایش اضطراب مادی‌گرایی می‌شود؛ کودکان تشویق می‌شوند که بیشتر مصرف کنند، نه بیشتر بیاموزند. در نتیجه، ارزش‌گذاری به اسباب‌بازی کاهش و وابستگی فکری افزایش می‌یابد.

۵.۳. بازی آزاد (Free Play) و تأثیر آن

بازی آزاد که ویژگی‌هایی مانند خودانگیختگی و بدون ساختار بودن دارد، نقش کلیدی در توسعه مهارت‌های اجتماعی، هیجانی و شناختی دارد. طبق گزارش یونیسف و تحقیقات دانشگاهی، این نوع بازی باعث تقویت اعتماد به نفس، خودکنترلی و همیاری اجتماعی می‌شود و تفاوتش با بازی‌های ساختاریافته واضح است.

در شرایطی که بازی‌های دیجیتال یا ساختاری جایگزین بازی آزاد می‌شوند، خطر ابتلا به چاقی، اضطراب و اختلالات رفتاری افزایش می‌یابد. به همین علت، ایجاد فرصت برای بازی بی‌قانون‌گذاری‌شده بسیار مهم است.

۵.۴. قدرت داشتن تخیل و بازی نمادین

مطالعه‌ای در VerywellFamily تاکید می‌کند که بازی دراماتیک یا نمادین (Role Play) کودک را قادر می‌سازد از زبان استفاده کند، داستان‌سازی کند و نقش‌های اجتماعی را تجربه کند. این تجربه‌ها عملکرد گفتاری، ارتباطی و شناختی را بهبود می‌بخشند.

همچنین، بازی نمادین موجب تقویت تخیل و تنظیم هیجانی می‌شود: کودک با درونی‌کردن نقش‌های مختلف، همدلی و خلاقیت را تجربه می‌کند و شبکه‌های عصبی مرتبط با انعطاف‌پذیری هیجانی را توسعه می‌دهد.

۵.۵. انعطاف‌پذیری عصبی و بازی (Neuroplasticity)

در دوران کودک، مغز در بیشترین سطح انعطاف‌پذیری عصبی (Neuroplasticity) قرار دارد. تجربیات بازی موجب تثبیت یا حذف ارتباطات نورونی می‌شود. بازی‌هایی مانند موسیقی، هنر، ساختن بلوک یا حتی بازی فیزیکی ساده، ساختار مغزی سالم‌تری ایجاد می‌کنند.

این انعطاف‌پذیری اجازه می‌دهد تا حتی در شرایطی مانند ترس، استرس یا آسیب اولیه، مغز کودک توان بازسازی و بهبود داشته باشد. بنابراین بازی مناسب یک ابزار قدرتمند برای کمک به کودکان با تجربه‌های دشوار یا نیاز به توانبخشی روانی است.

۵.۶. تأثیر تبلیغات اسباب‌بازی بر انگیزه و رضایت کودک

تحقیقات در زمینه تبلیغات اسباب‌بازی نشان می‌دهند که کودکان زیر ۱۲ سال هنوز توان لازم برای تشخیص هدف تبلیغی ندارند. برندها انرژی، شادمانی یا هویت را تبلیغ می‌کنند و این امر باعث ایجاد توقع نامناسب و نارضایتی کودک از اسباب‌بازی‌های واقعی می‌شود.

این دیدگاه مادی‌گرایانه همچنین باعث کاهش رضایت در بازی با اسباب‌بازی‌های ساده و تشویق به استمرار خرید اسباب‌بازی‌های جدید می‌شود، حتی اگر کودک نتواند از آنها به شکلی خلاقانه استفاده کند. رویکردی که به سمت اسباب‌بازی‌های با کیفیت، چندمنظوره و ارزش‌آفرین باشد، اثربخش‌تر است.